"Το Ζεν και η τέχνη συντήρησης της μοτοσικλέτας"

05.10.2020

Δύσκολα μπορεί κανείς να συναντήσει τις λέξεις «φιλόσοφος» και «μοτοσικλετιστής» δίπλα-δίπλα στο ίδιο βιογραφικό, αλλά στην περίπτωση του Robert M. Pirsig αυτό σίγουρα δεν είναι το μόνο παράδοξο και αντισυμβατικό!

Γεννήθηκε το 1928 στη Μινεσότα και όταν, σε ηλικία επτά ετών, οι γονείς του αποφάσισαν να μετρήσουν επίσημα τον δείκτη ευφυΐας του, το τελικό αποτέλεσμα (ΙQ: 170) απλώς πιστοποίησε αυτό που ήταν φανερό σε όλους: ο Robert δεν ήταν ένα συνηθισμένο παιδί. Όπως όλοι οι χαρισματικοί άνθρωποι, έτσι κι εκείνος έκανε πολλά έως και αλλοπρόσαλλα πράγματα: ξεκίνησε με σπουδές βιοχημείας, τον κέρδισε η φιλοσοφία, κατετάγη στον αμερικανικό στρατό, υπηρέτησε στην Κορέα, έκανε μεταπτυχιακό στις ανατολικές φιλοσοφίες και ολοκλήρωσε master στη δημοσιογραφία! Από το 1961 έως το 1963 μπαινόβγαινε σε ψυχιατρικές κλινικές, διαγνώστηκε με σχιζοφρένεια, ακολούθησε θεραπείες ηλεκτροσόκ, παντρεύτηκε, απέκτησε δύο γιους, χώρισε, ξαναπαντρεύτηκε, απέκτησε μία κόρη και πέθανε το 2017, προλαβαίνοντας να δει και δύο δισέγγονα.

Στο μεταξύ, σ’ αυτή την ταραχώδη και συχνά βασανισμένη ζωή, πέρα από τη φιλοσοφική κληρονομιά που άφησε πίσω του, αφού πρακτικά θέσπισε τον όρο «Μεταφυσική της Ποιότητας» (Metaphysics of Quality), έγραψε και ένα αριστουργηματικό βιβλίο με τον περίεργο και σίγουρα παραπλανητικό τίτλο Το Ζεν και η τέχνη συντήρησης της μοτοσικλέτας – καθόλου τυχαία, απορρίφθηκε από…126 εκδότες, πριν τελικά εκδοθεί το 1974 και εκπλήξει τους πάντες, ξεπερνώντας τάχιστα τα 5 εκατομμύρια αντίτυπα σε πωλήσεις και κάνοντας τους κριτικούς να παραμιλούν, επιχειρώντας συγκρίσεις με ονόματα όπως οι Χέρμαν Μέλβιλ, Φιόντορ Ντοστογιέφσκι, Μαρσέλ Προυστ, Πλάτωνας κ.α.

Έμπνευση για όλο αυτό στάθηκαν τρεις εβδομάδες του 1968, κατά τις οποίες ο Pirsig και ο 12χρονος γιος του Κρις (που βρήκε τραγικό θάνατο το 1979, όταν μαχαιρώθηκε σε μια ληστεία στο Σαν Φρανσίσκο ευρισκόμενος στο λάθος σημείο τη λάθος στιγμή), ξεχύθηκαν σ’ ένα οδοιπορικό από τη Μινεσότα ως τη Βόρεια Καλιφόρνια. Όταν επέστρεψε απ’ αυτή την εμπειρία, ενθουσιασμένος, πέρασε μια τετραετία γράφοντας κάθε πρωί, από τις δύο μετά τα μεσάνυχτα μέχρι τις έξι που ετοιμαζόταν για να πάει στη δουλειά του, όλα όσα είχε βιώσει ή είχε σκεφτεί σ’ εκείνο το ταξίδι: παρόλο που είναι σχεδόν αδύνατον να συμπυκνώσει κανείς όλα τα υψηλά νοήματα του βιβλίου σε λίγες λέξεις, υπάρχει μια διαλεκτική «σύγκρουση» ανάμεσα στις κλασικές αξίες που οδηγούν τον άνθρωπο στο να δημιουργήσει μια μηχανή -εν προκειμένω μοτοσικλέτα, ως σύμβολο και ελευθερίας αλλά και εναλλακτικού μεταφορικού μέσου έναντι της προφανούς επιλογής του αυτοκινήτου, που δεν επιτρέπει στον οδηγό/επιβάτη να γίνει μέρος του τοπίου- και στις ρομαντικές αξίες, που μας υπενθυμίζονται με μια ανέμελη διαδρομή σ’ έναν μακρύ επαρχιακό δρόμο. Από τη μία, λοιπόν, η μοτοσικλέτα ως τεχνολογικό επίτευγμα της Δυτικής Βιομηχανίας και απ’ την άλλη μέσο εσωτερικής εξερεύνησης των αξιών που φωτίζουν χωρίς διακοπή τη ζωή του ανθρώπου από την εποχή των αρχαίων Ελλήνων μέχρι και το 1968, το 1974, αλλά και το 2020 και, σίγουρα, το 2074…

Θα μπορούσε άνετα να χαρακτηριστεί το πιο εμπορικό φιλοσοφικό βιβλίο όλων των εποχών – αλλά δεν είναι απλά ένα φιλοσοφικό βιβλίο, όπως δεν είναι ούτε ένας ταξιδιωτικός οδηγός και, ασφαλώς, δεν είναι ένα βιβλίο για μοτοσυκλέτες! Είναι χαρακτηριστικό ότι ο ίδιος ο συγγραφέας δεν μπορούσε ποτέ να φανταστεί ότι θα έβρισκε τόσο φανατικό κοινό, ειδικά από τη στιγμή που, όπως είχε πει, «ούτε με το ζεν έχει σχέση, όπως το αντιλαμβάνονται οι βουδιστές, ούτε, έχει και ουσιαστικές συμβουλές για τη συντήρηση μιας μοτοσυκλέτας». Ποτέ άλλοτε ένα βιβλίο τόσο ασυνεπές με τον τίτλο του δεν έχει συμπεριλάβει τόσο υψηλά νοήματα που αφορούν τους πάντες, ακόμα και αν δεν έχουν οδηγήσει ούτε ποδήλατο στη ζωή τους! Για καιρό εκτός κυκλοφορίας στη χώρα μας, στην πιο φροντισμένη έκδοση που έχει γίνει ποτέ, σε νέα μετάφραση του Αλέξη Καλοφωλιά, το «Ζεν…» είναι ίσως το πιο ένδοξο, μέχρι στιγμής, κεφάλαιο στη σειρά Modern Classics που κυκλοφορεί αποκλειστικά στα Public, με ένα, αριστουργηματικό, πραγματικά, έργο Τέχνης στο εξώφυλλο: τον πανέμορφο πίνακα «Μοτοσυκλετιστής» (1978) του κορυφαίου Έλληνα ζωγράφου Δημήτρη Μυταρά (1934-2017).